Ι. ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ
1. Η «οικολογική κρίση» δεν είναι κρίση ούτε των οικοσυστημάτων ως τέτοιων ούτε μοιραία συνέπεια της ανθρώπινης φύσης αλλά ιστορικά προσδιορισμένη κρίση της κοινωνικής σχέσης της ανθρωπότητας με τη φύση, όπως αυτή η σχέση διαμορφώθηκε και μεταβλήθηκε από τους διαδοχικούς τρόπους παραγωγής, ειδικά εδώ και δυο αιώνες, από τον καπιταλισμό.
2. Οι όλο και πιο σοβαρές παγκόσμιες διαταράξεις της λειτουργίας της βιόσφαιρας εκφράζουν το γεγονός ότι ο σήμερα ηγεμονικός καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής υπονομεύει τις φυσικές βάσεις της ανθρωπότητας σε βαθμό που να την εκθέτει σε μείζονες απειλές. Η διαχείριση αυτών των απειλών σύμφωνα με το νόμο του κέρδους κινδυνεύει να μας βυθίσει σε μια βαρβαρότητα, τα προδρομικά σημάδια της οποίας είναι ήδη ξεκάθαρα ορατά. Η «οικολογική κρίση» απευθύνει μια θεμελιώδη πρόκληση σε όλα τα κοινωνικά και πολιτικά σχέδια.
3. Η θέληση να οικολογοποιήσουμε το μαρξισμό μας δεν απορρέει από κανένα ξεχωριστό στόχο αλλά από την εξής διαπίστωση: η μαρξιστική κριτική της καπιταλιστικής οικονομίας παραμένει ένα απαράμιλλο εργαλείο για να κάνουμε κατανοητό το γεγονός ότι η κρίση της σχέσης της ανθρωπότητας με τη φύση ρίχνει τις ρίζες της στη κοινωνική σχέση των ανθρώπινων όντων μεταξύ τους, δηλαδή στο τρόπο παραγωγής.
4. Η συντριπτική πλειοψηφία των ανδρών και των γυναικών που βρίσκονται αντιμέτωποι με την περιβαλλοντική υποβάθμιση, αντιδρά με αποστροφή στο καταστροφικό οικολογικό απολογισμό των γραφειοκρατικά παραμορφωμένων ή εκφυλισμένων κρατών. Ο επαναστατικός, αντισταλινικός και μη δογματικός μαρξισμός, που φιλοδοξεί να συμβάλει να επανιδρύσει το σοσιαλιστικό σχέδιο, δεν θα μπορέσει να συγκεκριμενοποιήσει αυτή τη φιλοδοξία παρά στο βαθμό που ο ίδιος θα οικολογοποιηθεί σε διάφορα επίπεδα: στη θεωρία, στο πρόγραμμα, στη πρακτική, στην οργάνωση.
ΙΙ. ΕΜΒΕΛΕΙΑ
5. Η οικολογοποίηση του μαρξισμού μας συνεπάγεται την εγγραφή της υλιστικής μας κατανόησης της ιστορικής εξέλιξης μέσα σε ένα πολύ πλατύτερη σύνολο: στη βιόσφαιρα της οποίας είμαστε τμήμα, της ιστορίας της και των μηχανισμών της. Το ζητούμενο δεν είναι «να ενσωματώσουμε την οικολογία στο μαρξισμό» αλλά, αντίθετα, «να ενσωματώσουμε το μαρξισμό στην οικολογία».
6. Η οικολογοποίηση του μαρξισμού μας απαιτεί να αποκτήσουμε μια οικολογική συνείδηση ξεχωριστή από τη ταξική συνείδηση: μια συνείδηση της ιδιαιτερότητας και του εύθραυστου της βιόσφαιρας, μια συνείδηση των φυσικών κύκλων, της λειτουργίας και των ρυθμών τους…
7.Η οικολογοποίηση του μαρξισμού μας προϋποθέτει την ανάπτυξη επιστημονικών και ιδιαίτερων γνώσεων για τη λειτουργία της βιόσφαιρας και για τους κυριότερους μηχανισμούς που τη διαταράσσουν, ειδικά όσον αφορά τα μείζονα μέτωπα: τη χημική δηλητηρίαση, τις προσβολές της ατμόσφαιρας και του κλίματος, τη βιοποικιλότητα, τα δάση, τα εδάφη και τα ύδατα.
8. Όπως η πάλη ενάντια στη πατριαρχική καταπίεση, ή η πάλη ενάντια στο κίνδυνο πυρηνικού πολέμου, καθώς και σε άλλα μέτωπα, έτσι και η υπεράσπιση του περιβάλλοντος κινητοποιεί παίκτες από διάφορες κοινωνικές τάξεις, και γι'αυτό γίνεται πρόσθετα πολύπλοκη. Η οικολογοποίηση του μαρξισμού μας συνεπάγεται να στοχαστούμε αυτή τη πολυπλοκότητα ως εκδήλωση της γενικής κρίσης των αστικών κοινωνικών σχέσεων, χωρίς να την συντρίψουμε κάτω από τον ισχυρισμό ότι τα πάντα συνοψίζονται σε τελευταία ανάλυση στη ταξική πάλη ενάντια στο κεφάλαιο.
9. Παρόλο που, και σ'αυτή τη περίπτωση, είναι απαραίτητη η κριτική ανάγνωση, η οικολογοποίηση του μαρξισμού μας μπορεί να βασιστεί σε ορισμένα κεκτημένα, μερικές φορές παραγνωρισμένα και συχνά υποτιμημένα, της σκέψης του Μαρξ και του Ένγκελς:
* στον ορισμό της φύσης και της εργασίας ως των δυο μόνων πηγών κάθε κοινωνικού πλούτου.
* στον ορισμό της ανθρώπινης εργατικής δύναμης ως πλουτοπαραγωγικού πόρου όχι μόνο κοινωνικού αλλά και φυσικού.
* στην έννοια του «κοινωνικού μεταβολισμού» ανθρωπότητας-φύσης ως «ορθολογικού ρυθμιστή» της ανθρώπινης ανάπτυξης.
* στη θεωρία της καπιταλιστικής προσόδου επί των φυσικών πόρων ως κεντρίσματος για μια όλο και πιο εντατική γεωργία που εξαντλεί τα εδάφη.
* στη συζευγμένη προοπτική της κατάργησης του διαχωρισμού πόλεων/υπαίθρου καθώς και του καπιταλιστικού καταμερισμού εργασίας.
ΙΙΙ. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
10.Είναι πούρος ιδεαλισμός να πιστεύουμε ότι ένας τρόπος παραγωγής βασισμένος στην εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργατικής δύναμης ως φυσικού πόρου θα μπορούσε να γεννήσει μια κοινωνική συνείδηση που σέβεται τους φυσικούς πόρους και γενικότερα, τη φύση. Σε ένα σύστημα γενικευμένης παραγωγής εμπορευμάτων, δηλαδή γενικευμένης «αντικειμενοποίησης», η κυρίαρχη ιδεολογία απέναντι στη φύση είναι αναγκαστικά η ιδεολογία της αγοράς, που αντιμετωπίζει τη φύση ως εξωτερική δεξαμενή εξαρτημάτων προς λεηλασία χωρίς καμιά έγνοια για το αύριο. Η κατάργηση της παραγωγής εμπορευμάτων, και άρα της μισθωτής εργασίας, είναι μια απαραίτητη συνθήκη για να επιτραπεί στην ανθρωπότητα να ρυθμίσει πολιτικά τις ανταλλαγές της υλών με το περιβάλλον με σεβασμό των μηχανισμών της βιόσφαιρας και των ρυθμών τους. Η οικολογική συνείδηση πρέπει να συνδεθεί με τη ταξική συνείδηση.
11. Η ειδική συμβολή του οικολογοποιημένου μαρξισμού μας στη περιβαλλοντική μάχη συνίσταται κυρίως:
* στη κριτική του καπιταλισμού ως τρόπου παραγωγής βασισμένου στην αξία, δηλαδή σε ένα μόνο και μόνο ποσοτικό μέτρο του κοινωνικού πλούτου, ενώ μια περιβαλλοντική πολιτική άξια του ονόματός της πρέπει να στηριχτεί σε πλήθος δεικτών λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο τη ποσότητα αλλά και τη ποιότητα.
* στην εκμετάλλευση των αντιφάσεων αυτού του τρόπου (ειδικότερα της αυξανόμενης αντίφασης μεταξύ του μερικού ορθολογισμού της και του συνολικού παραλογισμού της) προκειμένου να την καταργήσουμε σε παγκόσμιο επίπεδο.
* στην ιδιαίτερη κινητοποίηση των μισθωτών και των φτωχών ενάντια στις περιβαλλοντικές απειλές των οποίων αυτοί είναι τα πρώτα και τα κυριότερα θύματα.
* στο μέλημα που απορρέει από αυτό για να αναπτύξουμε μια «πολιτική οικολογία των παραγωγών» βασισμένη στη συλλογική πρακτική που γεννάει συλλογική συνείδηση, και όχι μόνο μια «πολιτική οικολογία των καταναλωτών» βασισμένη στην ατομική στράτευση που γεννάει ατομική συνείδηση.
12. Η οικονομική κριτική μας του καπιταλισμού πρέπει να οικολογοποιηθεί, ειδικά και κατά προτεραιότητα με τη καταγγελία του ενεργειακού συστήματος που συμβαδίζει με τη διαρκή τάση υπερπαραγωγής εμπορευμάτων. Βασισμένο στην ιδιοποίηση της κοινής κληρονομιάς και στη λεηλασία των ορυκτών πόρων με πλήρη περιφρόνηση του κλίματος, και με μόνιμο το πειρασμό να παραβιάσει τα ίδια του τα όρια αναπτύσσοντας ανεξέλεγκτες πυρηνικές τεχνολογίες, αυτό το υπερ-συγκεντρωποιημένο, καταστροφικό, άδικο, σπάταλο και αναποτελεσματικό σύστημα πρέπει να καταργηθεί προς όφελος μιας συλλογικής, ορθολογικής, αποκεντρωμένης, δίκαιης, οικονομικής και αυτοδιαχειριζόμενης χρήσης των ανανεώσιμων πόρων (της ηλιακής ενέργειας στις διάφορες μορφές της καθώς και της γεωθερμίας) ανάλογα με τις πραγματικές ανάγκες της ανθρωπότητας.
13. Αυτή η οικολογοποιημένη κριτική μπορεί να συμβάλει να δοθεί μια ορθολογική και συγκεκριμένη διέξοδος στις νόμιμες εξεγέρσεις που προκαλεί η καπιταλιστική αναπτυξιακή τρέλα. Η εναλλακτική λύση σ'αυτή την ανάπτυξη δεν βρίσκεται στη μηδενική ανάπτυξη ή στην αρνητική ανάπτυξη του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος: ακριβώς επειδή είναι μόνο και μόνο ποσοτικές, αυτές οι προτάσεις εξακολουθούν να εγγράφονται στο φετιχισμό του εμπορεύματος. Και επειδή δεν διαφοροποιούνται από τομέα σε τομέα, αποσιωπούν το κοινωνικό ζήτημα, τις κοινωνικές ανάγκες. Η εναλλακτική λύση βρίσκεται σε ένα συνδυασμό δραστικών ποσοτικών περιορισμών (εξοικονόμηση ενέργειας, αμφισβήτηση του παγκοσμιοποιημένου συστήματος συγκοινωνιών just in time, απόλυτη κατάργηση ορισμένων διαδικασιών και προϊόντων, γενικευμένος αφοπλισμός) και ποιοτικών εξελίξεων (ριζοσπαστικός αναπροσανατολισμός της έρευνας προς τις ανανεώσιμες ενέργειες, χρησιμοποίηση αυτών των ενεργειών ανεξάρτητα από το κόστος, καλύτερη κατανομή των ενεργειακών πόρων, μαζική μεταβίβαση καθαρών τεχνολογιών προς τις αναπτυσσόμενες χώρες). Αυτή η παγκόσμια εναλλακτική λύση είναι η μόνη που επιτρέπει να συνδυαστεί η αποκατάσταση των μηχανισμών οικολογικής ρύθμισης της βιόσφαιρας με την επίλυση του κοινωνικού ζητήματος, τόσο στις ιμπεριαλιστικές όσο και στις δυναστευμένες χώρες. Για αυτό το λόγο, είναι η μόνη άξια της ανθρωπότητας.
14. Η οικολογοποίηση του μαρξισμού μας θα προσδώσει μεγαλύτερη βαρύτητα και θα κάνει ακόμα πιο καίρια τη κοινωνική κριτική μας στο καπιταλισμό μέσα από τη σφαιρική εξήγηση φαινομένων όπως η αύξηση των καρκίνων, οι διαταραχές του ενδοκρινικού συστήματος, οι αλλεργίες, ορισμένες ασθένειες του νευρικού συστήματος, η «κακοδιατροφή», η παγκόσμια επιδημία παχυσαρκίας, κλπ.
15. Ο οικολογοποιημένος μαρξισμός μας διατηρεί μια ανθρωποκεντρική και ανθρωπιστική άποψη και προοπτική. Αυτή η άποψη και αυτή η προοπτική δεν απορρέουν από οποιαδήποτε υπερβατικότητα αλλά από τις ιδιαίτερες ευθύνες του ανθρώπινου είδους καθώς επειδή αυτό επενεργεί αναπόφευκτα πάνω στο περιβάλλον του μεταβάλλοντάς το έντονα, γρήγορα και συγκεκριμένα, γεγονός που αποτελεί πηγή οικολογικών εντάσεων. Εξαιτίας της συσσωρευτικής του φρενίτιδας, ο καπιταλισμός μετασχηματίζει τις εντάσεις σε δράματα, υποθηκεύοντας με αυτό τον τρόπο η αναγκαία ενσυνείδητη πολιτική διαχείριση του πλανήτη. Η απελευθερωμένη από το κεφάλαιο ανθρωπότητα πρέπει –και μπορεί- να διαχειριστεί τη Γη με αγάπη, σωφροσύνη, σεμνότητα και προνοητικότητα.
16. Ο οικολογοποιημένος μαρξισμός μας θα ανοίξει νέες προοπτικές επιστημονικής έρευνας, προγραμματικής επεξεργασίας και πολιτικής δράσης σκεπτόμενος την αλληλεξάρτηση της ιστορίας του περιβάλλοντος με εκείνη της ανθρωπότητας από τότε που αυτή πρωτοεμφανίστηκε. Από την άποψη της πολιτικής δράσης, πρέπει να δοθεί ειδική προσοχή, από τη μια πλευρά στο ζήτημα του χωροταξικού σχεδιασμού (προβληματική πόλεις/ύπαιθρος), και από την άλλη σε τομείς όπως η δασολογία, η γεωργία και η αλιεία, όπου η καπιταλιστική λογική εκμετάλλευσης του ζώντος γεννάει σχέδια και τεχνολογίες μαθητευόμενων μάγων (μονοκαλλιέργειες δέντρων ταχείας ανάπτυξης για να «φυλακίζεται» ο άνθρακας, γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί, βιομηχανική υδατοκαλλιέργεια…)
17. Ο οικολογοποιημένος μαρξισμός μας προσχωρεί σε ορισμένους αγώνες και διεκδικήσεις μόνο και μόνο επειδή είναι οικολογικοί, ακόμα και αν αυτοί οι αγώνες δεν εμπεριέχουν καμιά αντικαπιταλιστική δυναμική, ακόμα και αν έχουν ελάχιστες άμεσες σχέσεις με τη κοινωνική σφαίρα. Αυτό το σημείο έχει συνέπειες ειδικά στο ζήτημα της προστασίας της βιόσφαιρας.
IV. ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ
18. Η διάσταση στη συνείδηση ανάμεσα στις κοινωνικές ανάγκες και στο σεβασμό του περιβάλλοντος απορρέει από το φετιχισμό του εμπορεύματος. Στο καπιταλισμό, αυτή η διάσταση παίρνει ακραίες μορφές εξαιτίας του απόλυτου χωρισμού των παραγωγών από τη γη ως σημαντικότερου παραγωγικού μέσου. Αναπαραγόμενη καθημερινά στο επίπεδο κάθε ατόμου μέσα από τον αυτό-ακρωτηριασμό που συνιστά η πώληση της εργατικής του δύναμης, αυτή η διάσταση αποτελεί αναπόφευκτη πηγή συγκρούσεων που θα επιβιώσουν και μετά από τη κατάργηση του καπιταλισμού, για ένα απροσδιόριστο χρονικό διάστημα.
19. Η διάσταση ανάμεσα στις κοινωνικές ανάγκες και στο σεβασμό του περιβάλλοντος αποδυναμώνει και τη κοινωνική και τη περιβαλλοντική μάχη. Προκαλεί την αυξανόμενη ταξική συνεργασία των μισθωτών με την εργοδοσία, κάνει να πισωγυρίζει η πολιτική συνείδηση των εργαζομένων, και συντηρεί στους παραγωγούς την αποδοχή του αυτό-ακρωτηριασμού τους, άρα και τον ακρωτηριασμό της φύσης παρόλο που αυτοί είναι τα κύρια θύματα.
20. Η ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης μέσα στο εργατικό κίνημα και γενικότερα, στους αγώνες των καταπιεσμένων, για να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη μιας συνολικής πολιτικής συνείδησης, συνιστά ένα από τα μείζονα καθήκοντα του επαναστατικού μαρξισμού. Αυτό το καθήκον απαιτεί την εφεύρεση εναλλακτικών λύσεων και πρακτικών στο επίπεδο του χώρου εργασίας, στο επίπεδο του εργατικού κινήματος στο σύνολό του και στο επίπεδο της σύγκλισης των κοινωνικών κινημάτων. Αυτές οι εφευρέσεις εγγράφονται στη γενική χειραφετητική προσέγγιση του επαναστατικού μαρξισμού που στοχεύει να αναπτύξει την αυτοπεποίθηση των εκμεταλλευμένων και καταπιεσμένων μέσα από την αυτοοργάνωση και τον εργατικό/λαϊκό έλεγχο. Το ζήτημα της απασχόλησης (δυνατότητες να δημιουργηθούν μαζικά ποιοτικές και κοινωνικά χρήσιμες θέσεις εργασίας στο δημόσιο τομέα, είναι αποφασιστικής σημασίας για να ευνοήσει την ανάδειξη μιας πολιτικής οικολογίας των παραγωγών, της μόνης ικανής, σε μαζική κλίμακα, να πετύχει τη σύγκλιση της κοινωνικής και της οικολογικής συνείδησης γύρω από την αμφισβήτηση των καπιταλιστικών επιλογών.
21. Οι επιστημονικές γνώσεις η απόκτηση των οποίων είναι απαραίτητη για τη κατανόηση της οικολογικής κρίσης δεν μπορούν να υπάρξουν κοινωνικά παρά αν τεθούν σε αμφισβήτηση και γίνουν αντικείμενο συζήτησης, συμβάλλοντας έτσι, από τη μια πλευρά στη διαδικασία δημοκρατικού ελέγχου, αυτό-οργάνωσης και αυτό-χειραφέτησης, (ειδικά των εργαζομένων και των φτωχών η συμβολή των οποίων είναι αποφασιστικής σημασίας), και από την άλλη στον επαναπροσδιορισμό του επιστημονικο-τεχνολογικού εγχειρήματος ως προς τις σχέσεις του με τη κοινωνία. Η «πεφωτισμένη» δικτατορία των «ειδικών» δεν συμβιβάζεται με τον οικολογοποιημένο μαρξισμό.
22. Όπως η συνείδηση της νομιμότητας των αγώνων των καταπιεσμένων καθιστά ανυπόφορες μερικές καταπιεστικές συμπεριφορές μέσα στις γραμμές των εκμεταλλευμένων, το ίδιο και η οικολογική συνείδηση καθιστά ανυπόφορες μερικές συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται από κατάφωρη περιφρόνηση του περιβάλλοντος.
23. Η οικολογοποίηση του μαρξισμού μας πολλαπλασιάζει τη σημασία μιας καθαυτό πολιτικής οργάνωσης –ενός κόμματος- ικανού να αναπτύξει και να αρθρώσει μεταξύ τους τα διάφορα επίπεδα δράσης στη προοπτική της άσκησης της εξουσίας από τους συνεταιρισμένους παραγωγούς. Η αναγκαία συνθήκη για αυτή την ικανότητα είναι ότι η οργάνωση θα είναι ικανή να επωμιστεί τις προκλήσεις που προκαλεί η οικολογοποίηση της κοινωνικής πάλης.
24. Επειδή συνεπάγεται παραπάνω πολυπλοκότητα και εξειδίκευση, η οικολογοποίηση των οργανώσεων απαιτεί έναν εσωτερικό καταμερισμό εργασίας, τη δημιουργία κατάλληλων οργάνων και την ανάπτυξη νέων εργαλείων για τη δράση τόσο προς τα έξω όσο και προς τα μέσα.