Τα ζητήματα που αφορούν τη σχέση της οικολογίας με το μαρξισμό έχουν μπεί για τα καλά στη ζωή της ελληνικής αριστεράς. Μόνο το τελευταίο διάστημα έχουμε δεί ένα αφιέρωμα στο ΠΡΙΝ (7 Δεκεμβρίου 2008), μια ειδική έκδοση της ΜΗΝΙΑΙΑΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ (Νο 51, Μάρτιος 2009, μετάφραση του ειδικού τεύχους του Monthly Review) και ένα πολυσέλιδο αφιέρωμα στο “Εντός Εποχής” στην ΕΠΟΧΗ (15 Μαρτίου 2009). Το τελευταίο αφορούσε τις επεξεργασίες της θεματικής επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ για το περιβάλλον και στο οποίο κατείχε προβεβλημένη θέση ένα άρθρο του D. Bensaid από το πρόσφατο βιβλίο του για τον Μαρξ[1]. Στο αφιέρωμα αυτό προσκλήθηκε να συνεισφέρει και ο γράφων[2].
Παράλληλα, μια σημαντική κατά τη γνώμη μου εξέλιξη την οποία θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας είναι ότι το “Ελληνικό Οικοσοσιαλιστικό Δίκτυο” το οποίο στηρίχτηκε από την αδελφή οργάνωση “Κόκκινο” σταμάτησε τη λειτουργία του. Τη θέση του στο “Διεθνές Οικοσοσιαλιστικό Δίκτυο” πήρε η οργάνωση “Οικοσοσιαλιστές Ελλάδας” με μέλη προερχόμενα από το ΔΗΚΚΙ και η οποία αμέσως μετά τη συγκρότησή της εντάχτηκε στο ΣΥΡΙΖΑ ως ξεχωριστή συνιστώσα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το δεύτερο οικοσοσιαλιστικό μανιφέστο των Lowy και Kovel υπογράφεται από ελληνικής πλευράς αποκλειστικά από μέλη αυτής της οργάνωσης[3].
Θεωρώ, με βάση τα παραπάνω, ότι τα ζητήματα που αφορούν τον “Οικοσοσιαλισμό” είναι ακόμα υπό συζήτηση (και αυτό δεν είναι μόνο χαρακτηριστικό της ελληνικής αριστεράς) και επιπλέον ότι η οικοσοσιαλιστική θεώρηση δεν αποτελεί την ταυτότητα του τεταρτοδιεθνιστικού ρεύματος.
Θα αναφερθώ και σε ένα άλλο γεγονός ιδιαίτερα καθοριστικό για το μέλλον της αριστεράς και ιδιαίτερα της οικοσοσιαλιστικής. Πριν μερικούς μήνες το γαλλικό τμήμα της 4ης Διεθνούς αυτοδιαλύθηκε για να ιδρυθεί το Νέο Αντικαπιταλιστικό Κόμμα (ΝΑΚ). Στη διάρκεια του ιδρυτικού συνεδρίου του ΝΑΚ και κατα τη συζήτηση των προγραμματικών αρχών του, οι απαντήσεις στο ερώτημα “για ποιά κοινωνία παλεύουμε;” ήταν τουλάχιστον τρεις: α) για το σοσιαλισμό του 21ου αιώνα β) για μια οικοσοσιαλιστική κοινωνία και γ) για το σοσιαλισμό. Θα χρειαζόταν μια συγκριτική ανάλυση των κειμένων για να διαπιστωθούν οι διαφορές μεταξύ των τριών σοσιαλισμών, είναι όμως σημαντικό το ότι η ρητή αναφορά σε μια κοινωνία σοσιαλιστική και ταυτόχρονα οικολογική εντάσσεται στον προγραμματικό λόγο του νέου κόμματος.
Περνώντας από τη σφαίρα της πολιτικής στη σφαίρα της θεωρίας θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή σε ένα άρθρο (το οποίο επεσήμανα στο διαδίκτυο) και το οποίο μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση όχι τόσο για την αξία της ανάλυσής του όσο για το θέμα με το οποίο καταπιάνεται. Πρόκειται για το άρθρο: “The Prophet Misarmed: Trotsky, Ecology and Sustainability” του/της Sandy Irvine. Στο άρθρο αυτό επιχειρείται μια ανάγνωση των κειμένων του Τρότσκι υπό το πρίσμα του σημερινού προβληματισμού για την παγκόσμια οικολογική κρίση και την πολιτική της αειφορίας και προφανώς το συμπέρασμα είναι ότι τα κείμενα αυτά δεν έχουν να συνεισφέρουν στο συγκεκριμένο πεδίο.
Η ίδια μεθοδολογία έχει ακολουθηθεί εδώ και πολλά χρόνια με το έργο του ίδιου του Μαρξ. Τι έχει να μας πεί ο Μαρξ για την οικολογία; Από λίγα ως τίποτα προφανώς. Με τον ίδιο τρόπο που ο Αριστοτέλης δεν έχει να μας πεί τίποτα για τους υπολογιστές. Δεν διανοείται όμως κάποιος να πεί ότι η σκέψη του Αριστοτέλη είναι ανεπίκαιρη ή άσχετη με το σημερινό προβληματισμό για τη σχέση ανθρώπου και τεχνολογίας.
Το ζητούμενο δεν είναι να πάρουμε ένα ερώτημα του σήμερα και να το μεταφέρουμε ατόφιο στο παρελθόν και να ζητήσουμε να βρούμε απαντήσεις στα κείμενα του παρελθόντος. Μια τέτοια κίνηση καταδεικνύει σχολαστικισμό και μεθοδολογική ανεπάρκεια.
Θα αναφερθώ σε ένα ιστορικό γεγονός. Το 1925, ο Τρότσκι όντας ήδη σε δυσμένεια, διορίζεται, σε μια προσπάθεια υποβάθμισης, Διευθυντής Ηλεκτροτεχνικής Ανάπτυξης και Πρόεδρος της Επιτροπής για τη Βιομηχανία και την Τεχνολογία. Με αυτή του την ιδιότητα ως επικεφαλής των Σοβιετικών Επιστημονικών Ινστιτούτων χαιρέτισε το συνέδριο των Σοβιετικών Χημικών για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Mendeleyev (βλ. Κείμενο “Διαλεκτικός Υλισμός και Επιστήμη”) και το 1926 το εναρκτήριο Συνέδριο της Εταιρείας του Ραδιοφώνου. Σ’ αυτή του την ομιλία μιλάει με θαυμασμό για την πυρηνική ενέργεια (βλ. “Ραδιενέργεια και Υλισμός”, Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση, Νο 19-20, σελ. 36, 1980). Με τα σημερινά δεδομένα, κάποιος που υπερασπίζεται την πυρηνική ενέργεια δεν θα είχε θέση ανάμεσά μας. Και επειδή ο γυαλός δεν είναι ποτέ στραβός αλλά εμείς αρμενίζουμε λάθος, θα πρέπει να επανεξετάσουμε τη μέθοδό μας. Ούτε ο Τρότσκι είναι ενάντια στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και πολύ περισσότερο ούτε ο Μαρξ είναι παραγωγιστής. Όταν ο Μαρξ έγραφε για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων άλλο ερώτημα είχε στο μυαλό του και δεν απαντούσε στις αιτίες της οικολογικής κρίσης.
Για τον Μαρξ και τον Τρότσκι δεν έχει νόημα να ψάξουμε να βρούμε τις θέσεις τους για την οικολογική κρίση που πιθανώς δεν υπάρχουν, αλλά τη μέθοδό τους με βάση την οποία αναλύουν τη σχέση ανθρώπου - φύσης και στην οποία εμείς σήμερα μπορούμε να βασιστούμε για να δώσουμε απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει η σημερινή περίοδος.
Και το κομβικό σημείο πάνω στο οποίο βασίζονται οι διαφοροποιήσεις μεταξύ αυτών που αναφέρονται στον οικοσοσιαλισμό (ξεκινώντας από μια αφετηριακή διαφοροποίηση στη θεώρηση για το έργο του ίδιου του Μαρξ) είναι το ζήτημα της υλιστικής αντίληψης για τη φύση[4].
Εκκινώντας από το περίφημο έργο του A. Schmidt “Η έννοια της Φύσης στον Μαρξ”, στο οποίο αναδεικνύεται η θέση της Σχολής της Φραγκφούρτης για την οντολογική αντικειμενικότητα της φύσης μέχρι σήμερα όπου η συζήτηση ξανανοίγει με νέους όρους για να συζητήσουμε ιδέες όπως αυτές που αναπτύσσονται στην “Πολιτική της Φύσης” του B. Latour ή στην “Οικολογία χωρίς την Φύση” του S. Zizek (βλ. διάλεξη στην Αθήνα), η έννοια της φύσης συνεχίζει να αποτελεί σημείο έντασης.
Στο υπόβαθρο των παραπάνω θεωρήσεων ενδημούν οι θεωρίες της κοινωνικής κατασκευασιοκρατίας ο διάλογος με τις οποίες επιβάλλει τη συγκρότηση ενός φιλοσοφικού υλισμού με νέους όρους, ενός οικολογικού υλισμού που θα στηρίζεται κριτικά στην κλασική παράδοση αλλά και στον ριζοσπαστικό υλισμό των επιστημόνων.
Αφετηριακό σημείο μιας τέτοιας θεώρησης δεν μπορεί να είναι παρα ο υλισμός του Μαρξ κεντρική μορφή του οποίου είναι ο Επίκουρος. Μελετώντας τη φυσική φιλοσοφία του Επίκουρου, ο Marx υιοθετεί έναν μη ντετερμινιστικό υλισμό, θεμελιώνοντας μια υλιστική αντίληψη της φύσης, η οποία απορρίπτει την τελολογία και τις θεολογικές αντιλήψεις της φυσικής και κοινωνικής ύπαρξης.
Για τον Marx, η απόλυτη αιτιοκρατία και όλες οι τελολογικές αρχές, έχουν αποβληθεί από τη θεώρηση για τη φύση. Η λειτουργία του κόσμου, μπορεί να περιγραφεί με αναφορά σε έννοιες όπως η ενδεχομενικότητα και η ανάδυση.
Ενδεικτική της σκέψης του Marx είναι η αντίληψη, ότι η ύπαρξη της ύλης αποδεικνύεται μέσα από την αλλαγή, και αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από την «εξέλιξη» με τη δαρβινική έννοια του όρου.
Ο Marx ανέπτυξε ένα «διαλεκτικό νατουραλισμό», ο οποίος αποδέχεται μια διαλεκτική προσέγγιση στη μελέτη της φύσης όπως και της κοινωνίας. Η διαλεκτική θεώρηση της «εξέλιξης», δίνει στον Marx τα εφόδια για την υλιστική θεμελίωση των ερευνών του για την ανθρώπινη κοινωνία.
Γράφει ο Μαρξ στα «οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα»: «Η φύση η οποία αναπτύσσεται στην ανθρώπινη ιστορία – η γέννεση της ανθρώπινης κοινωνίας – είναι η πραγματική φύση του ανθρώπου. Επομένως η φύση όπως διαμορφώνεται μέσα από τη βιομηχανία, έστω και σε μια αλλοτριωμένη μορφή, είναι αληθινή ανθρώπινη φύση. Η ιστορία η ίδια είναι ένα πραγματικό μέρος της ιστορίας της φύσης – της φύσης που αναπτύσσεται μέσα στον άνθρωπο».
Και επειδή για πολλούς από μας έχει ακόμα ενδιαφέρον το έργο του Τρότσκι, ας θυμηθούμε τα γραφόμενά του στο δεύτερο φιλοσοφικό του τετράδιο: «η διαλεκτική θεώρηση της φύσης και της ανθρωπότητας ταυτίζεται με την ονομαζόμενη «εξελικτική» θεώρηση της φύσης, τη θεώρηση των σύγχρονων φυσικών και κοινωνικών επιστημών...η διαλεκτική (ή εξελικτική) αντίληψη αναπόφευκτα οδηγεί στον υλισμό: ο οργανικός κόσμος αναδύθηκε από τον ανόργανο, η συνείδηση είναι μια ικανότητα των ζωντανών οργανισμών που εξαρτάται από όργανα που εμφανίστηκαν μέσα από την εξέλιξη....Η εξελικτική αντίληψη δεν αφήνει χώρο για τον ιδεαλισμό ή τον δυισμό ή για άλλα είδη εκλεκτικισμού».
Κλείνοντας θα υποστηρίξω όπως και σε προηγούμενο άρθρο μου ότι ο οικολογικός υλισμός, μια σύγχρονη μορφή υλισμού που σχηματοποιείται μέσα από τη συζήτηση για το Μαρξισμό και την Οικολογία, είναι ένα ερευνητικό πρόγραμμα σε εξέλιξη. Στηρίζεται σε ένα ορθολογικό φιλοσοφικό υλισμό με τρεις κύριες συνιστώσες:
Α. έναν οντολογικό υλισμό ο οποίος στηρίζει την εξάρτηση του κοινωνικού στο φυσικό ως μορφή «ανάδυσης» του κοινωνικού από το φυσικό
Β. έναν επιστημολογικό υλισμό ο οποίος στηρίζεται στην ανεξάρτητη ύπαρξη της φυσικής και κοινωνικής πραγματικότητας και στην αιτιακή και νομοειδή συμπεριφορά των αντικειμένων της επιστημονικής σκέψης και
Γ. έναν υλισμό της πράξης που νοηματοδοτεί το συγκροτητικό ρόλο της ανθρώπινης δραστηριότητας στην αναπαραγωγή και στο μετασχηματισμό των κοινωνικών δομών.
[1] D. Bensaid: “Γιατί ο Μαρξ δεν είναι ούτε πράσινος άγγελος, ούτε δαίμονας του παραγωγισμού”, προδημοσίευση από το βιβλίο του συγγραφέα “Marx, mode d’ emploi”, Εκδ. Decouvert
[2] Κ. Σκορδούλης: “Συνηγορία υπερ ενός οικολογικού υλισμού”
[3] Για μια κριτική στο δεύτερο οικοσοσιαλιστικό μανιφέστο, γνωστό και ως διακήρυξη του Belem, δείτε το άρθρο του D. Tanuro στο International Viewpoint, March 2009.
[4] Θεωρώ ότι ένα από τα σημαντικότερα έργα που έχουν γραφεί τα τελευταία χρόνια για αυτό το ζήτημα είναι το βιβλίο του John Bellamy Foster: “Marx’s Ecology: Materialism and Nature”, Monthly Review Press 2000.